در این مقاله شیوههای رایج ساخت و ساز در پروژههای بزرگ تامین مسکن بمنظور یافتن الگـوی مـناسب بـرای تامین مسکن جمعیت رو به افزایش مناطق شهری از سه نکته نظر مرتبط بهم شامل انتخاب مـصالح ساختمانی( Choice of Meterials ) کاربری زمین و انتظام فضائی مربوطه( Land Use and dependent spatial Arrangements )و هزینه( Cost )موردبررسی قرار گرفته و پیشنهاداتی در رابطه بـا اتخاذ روش‌ها و الگوهای مـناسب کـه به حل مشکل مسکن گروههای متوسط و کم درآمد کمک موثری بنماید ارائه می‌گردد.
مقدمه:
روند رو به افزایش شهر نشینی در کشورهای در حال توسعه که فاقد تناسب لازم بین افزایش جمعیت با تجهیز فضاهای شـهری و گسترش زیرساخت هاست باعث گردیده است که مسئله شهرسازی (*)عضو هیات علمی گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه تبریز.
در این کشورها بطور اعم و تامین مسکن بطور اخص بشکل دشوار و حاد در بیاید.تـدابیر اتـخاذ شده معمول عبارتند از:
1-توسعه ناپیوسته و ایجاد شهرهای جدید برای اسکان سر ریز جمعیت بزرگ شهرها که اعمال تکنیک‌های جدید شهر سازی و مدیریت شهری را مقدور می‌سازد.
2-توسعه پیوسته و گسترش افقی و عـمودی شـهرهای موجود.
ایجاد شهرهای جدید:
ایجاد شهرهای جدید در دهه‌های پس از جنگ جهانی دوم در اروپا، در اکثر قریب به اتفاق به عنوان مکان جذب جمعیت شهرهای بزرگ و پر تراکم مطرح شدند.شهرسازان سالم ساختن، خوب سـاختن و انـسانی ساختن را محور فعالیتهای خود قرار دادند.در مقابل، در کشورهای جهان سوم چهار گونه شهر برای پاسخگویی به چهار گونه نیاز احداث شدند:
1-نیازهای استخراج و کار روی منابع طبیعی و معادن.
2-کـمبودهای خـدماتی کـه در سرزمینهای زراعی وجود داشت.
3-تـعادلی کـه مـی‌بایست در زمینه سرمایه گذاری در صنایع دستی ایجاد می‌شد.
4-نیاز به عدم تمرکز در شهرهای بزرگ. 1
تجربه‌های چنین، با کاربردهای یگانه، هیچ شباهتی بـه نـوشهر- هـای انگلستان و سایر شهرهای اروپائی که در آنها سه عامل انـدازه-فـاصله و کاربردهای شهری ملاک عمل بودند نداشت و نارسائی در شیوه عمل، گوناگونی ابعاد تحرک اجتماعی شهر نشینان، بویژه آنان که تـازه از روسـتاها بـه شهرهای جدید منتقل می‌شدند و مهمتر از همه نامتناسب بودن فضاهای عـمومی و خانه‌هائی که برای سکونت خانواده‌های ناشناخته ساخته شدند کمک موثری به تامین مسکن نیازمندان واقعی ننمود.
درصد قـابل تـوجهی از روسـتائیان به شهرهای جدید منتقل شدند و درصد قابل ملاحظه‌ای از خانه‌های مسکونی بـه خـانه‌های دومی تبدیل شدند.
توسعه شهرهای موجود:
توسعه افقی شهرهای موجود بالاخص درشهرهای بزرگ با مشکلات زیـر مـواجه اسـت:
الف-مشکل یافتن اراضی وسیع مناسب و متصل به بافت موجود شهر. ب-مشکل تـامین مـنابع مـالی برای زیرساختها و خدمات لازم.
ج-دشواری اعمال ضوابط و طراحی بدلیل تدریجی و ناهمگون بودن ساخت و سازها، مـوارد فـوق بـه موازات افزایش قیمت زمین شهری موجب گردیده است که تمایل به افزایش تراکم‌های سـاختمانی یـا بلند مرتبه- سازی بیشتر شود که مهمترین هدف آن عبارتست از کاهش سطوح شهری و نـیازه بـه زمـین و رفع مشکلاتی که فوقا به آنها اشاره رفت.هر چند تجارب گذشته نزدیک مـا بـه گونه‌یی که شایسته است ارزیابی نشده‌اند، اما مطالعات و پژوهشهای بعمل آمده حاکی از ایـن اسـت کـه بلند مرتبه سازی دارای محاسن و معایب زیر است:
الف-سرانه زمین مسکونی با افزایش طبقات کـاهش مـی‌یابد.
ب-سرانه معابر طول و مساحت آنها کاهش می‌یابد.
ج-هزنیه تاسیسات زیر بنائی تـقلیل مـی‌یابد.
د-اعـمال استانداردها و ضوابط و مقررات ساختمانی مقدورتر است.
ه-ضرورت استفاده از تکنولوژی پیشرفته و مصالح مدرن موجب استحکام بـنا مـی‌شود.
و-بـکارگیری نیروی انسانی ماهر که لازمه کاربرد تکنولوژی جدید است ممکن است در کـاهش مـهاجرت به شهرهای بزرگ که عمدتا به جهت فراهم بودن اشتغال در بخش ساختمان صورت می‌پذیرد موثر افـتد.
در مـقابل این نکات قوت، بلند مرتبه سازی جوانب ضعف عمده‌ای
دارد که تشریح ایـن نـکات احتمالا خواهد توانست ما را مجاب کند کـه بـا قـبول اجتناب ناپذیری اعمال این سیاست در شهرهای بـزرگ، بـرای حل مشکل مسکن در شهرهای کوچک و متوسط اندام، سیاستگذاریهای متفاوتی لازم است که دربخش بـعدی مـقاله بدان اشاره می‌شود.
علاوه بـر نـاسازگاری فرهنگی کـه کـنکاش و مـطالعه مفصلی لازم دارد از زمره جنبه‌های منفی انبوه سـازی مـوارد ذیل مهمتربنظر میرسند:
1-تاثیرات نامطلوب در اشتثال و صنعت تولید مصالح ساختمانی:
مصالح سـاختمانی مـختلف برای تولید شدن نیازمند به مـنابع مالی متفاوتی هستند نـوع مـصالح ساختمانی همین طور در انتخاب تـکنولوژی سـاختمان، فرصتهای شغلی، میزان ارزبری و غیره موثر است.در بیشتر کشورهای در حال توسعه واحدهای تـولیدی کـوچک و سنتی عمده‌ترین منابع تولید مـصالح سـاختمانی هـستند برای مثال در کـشور سـیرلانکا این واحدها 50 درصد تـولید و 80 درصـد کل اشتغال در صنعت را بعهده دارند اما در سالهای گذشته مجتمع سازی و بلند مرتبه سازی در ایـن کـشور که در تناسب لازم با سطح توسعه آن نـبوده نـتایج تلخی را بـدنبال داشـته اسـت.مطالعات بعمل آمده حـاکی از آنست که ارزبری خارجی این ساخت و سازها 50-25 درصد از هزینه تولید را شامل می‌شود در مقابل کشورهای ژاپن، سـنگاپور، هـنگ‌کنک به دلیل اولویت دادن به تامین مـسکنی کـه بـا سـطح تـوسعه اقتصادی آنها هـماهنگ اسـت توانسته‌اند سالانه بطور متوسط 10-5 واحد مسکونی به ازای هر هزاز نفر بسازند. 2
در برخی از کشورها بمنظور جایگزین نـمودن مـصالح سـاختمانی مدرن به جای مصالح ساختمانی وارداتی، اقـدام بـه احـداث کـارخانجات بـزرگ سـرمایه‌بر و با تکنولوژی پیشرفته‌تر به موازات مراکز تولیدسنتی، نموده‌اند بعنوان مثال در کشورهای تایلند، فلیپین و سیرلانکا دولت با اعمال سیاستهائی چون معافیت‌های مالیاتی، ایجاد انگیزه برای
سرمایه گذاران خارجی دادن یـارانه، تلاشهائی را در این راستا معمول داشته- اند.نتایج کلی اعمال این سیاست عمدتا در موارد ذیل متبلور شدند:
الف-رشد سریع ظرفیت تولید در بخش مدرن.
ب-جایگزینی یک نوع از واردات بجای نوع دیگر یا جـایگزینی واردات کـارخانجات یجای وارد نمودن مواد خام و ترکیبات آنها.
افزایش ظرفیت تولید بدین طریق، هیچ تاثیری در کاهش ارز بری خارجی نداشت.در تایلند و سیرلانکا صنایع کلیدی برای تامین 100 تا 50 درصد مواد خام خود، نـیازمند واردات از خـارج هستند.
ساختار اقتصادی کشورهای در حال توسعه از یک طرف و توجه به نکاتی چون مشکل و پر هزینه بودن حمل مصالح ساختمانی حجیم و شرایط اقلیمی متفاوت راهـکارهای مـتفاوت تکنولوژی و غیره از طرف دیگر، ایـجاب مـی‌کند که در تولید انبوه مسکن از سیاستهائی تبعیت شود که بیشتر مبتنی بر مصالح بومی، ظرفیت تولید داخلی، و ساختار اشتغال در کشور است.
2-تاثیر در کاربری اراضی:
هـمانطوریکه پیـش‌تر اشاره شد با افـزایش تـعداد طبقات ساختمان سطح طبقه همکف(سطح اشتغال بنا)برای احداث سطح زیر بنای معینی از ساختمان کاهش پیدا می‌کند.همین طور طول و مساحت معبر دسترسی کمتر می‌شود، یا میزان سرانه مـعابر کـاهش می‌یابد.اما این به این مفهوم نیست که بتوان مساحت شهر را به همان نسبت کاهش داد و یا از زمین صرفه‌جوئی شده، مجددا برای احداث مسکن استفاده کرد زیرا در اینصورت تعداد افراد سـاکن در هـر هکتار(تـراکم در هکتار)افزایش می‌یابد.و موجبات تراکم فضای شهری را فراهم می‌آورد و مستلزم هزینه‌های اضافی برای تامین خدمات و تاسیسات شـهری(آب، برق، تلفن، گاز، معابر، فضای سبز و خدمات)خواهد شد.بنابراین زمـین صـرفه‌جوئی شـده بر اثر
بلند مرتبه سازی، افزایش تراکم ساختمانی را توجیه نمی‌کند. 3
همانطوریکه در شکل شماره 1 ملاحظه می‌کنید در انواع مـجتمع‌های مـسکونی بطور کلی سه فرم وجود دارد:
فرم ساختمان خطی
فرم ساختمان با فضای بـاز مـیانی
فـرم خردگانی( Molecular )
در سمت راست قسمت فوقانی شکل شماره 1 ساختمان خطی و ساختمان با فضای باز میانی و فـرم ساختمان در حاشیه بلوک نشان داده می‌شود.فرمهای بشکل T و زیگ زاگ یا هلالی در ردیف دوم، بعنوان انـواع فرمهای واقع شده بـین سـاختمان در حاشیه بلوک و فرم خطی میباشد، و در ردیف سوم ساختمانهای مسکونی منفرد دیده می‌شود که در اصطلاح خردگانی یا ساختمانهای چند خانواری مستقل نامیده می‌شود. 4
اگر در هر کدام از این فرمهای ساختمانی یا انواع مـجتمع‌های مسکونی، اصول اساسی شهر سازی مانند کیفیت مطلوب تامین فضاهای باز جهت تدارک نور کافی و تامین خلوت مورد تقاضا( Privacy ) اعمال شود، صرفه‌جوئی زمین بیش از 10-8 درصد در مقایسه با ساختمان های تک واحـدی نـخواهد بود 5 این مطلب با عنایت به ضوابط حداقل بیشتر روشن می‌شود که در کشورهای در حال توسعه بشرح ذیل است:
فقط 40 درصد زمین موجود بایستی ساختمان شود.
ارتفاع ساختمان نباید بیش از 75/1 بـرابر فـاصله آن تا قسمت دیگر خیابان باشد.
در فرمهای خردگانی فاصله بلوکهای از یکدیگر بتناسب 7/4 بلندترین آنها باشد. 6
در کشورهای اروپائی ضوابط مورد عمل در تراکم‌های حداکثر عبارتست از فاصله ساختمانها از یکدیگر بمیزان 5/4 متر به ازای هر طـبقه و فـاصله ساختمانها از حد خارجی زمین برای ساختمانهای 2 طبقه 2/1،
شکل شماره(1)
ساختمانهای 4 تا 7 طبقه 3/2، و ساختمانهای 8 طبقه و بیشتر 4/3 این مقدار در نظر گرفته می‌شود. 4
هزینه‌ها:
بررسی‌های متعدد نشان داده است که هزینه‌های مربوط بـه احـداث سـاختمانهای مرتفع بمراتب بالاتر از هزینه سـاختمانهای کـم طـبقه میباشد.علاوه بر این مخارج نگهداری این ساختمانها نیز بسیار زیاد است.هزینه‌هائی که با افزایش ارتفاع ساختمان تغییر می‌کنند عـبارتند از:
افـزایش هـزینه سازه
سازه از دو نظر بیشترین سهم را در افزایش هزینه دارد.اول بـه سـبب بار قائم که بر اثر افزایش طبقات با نسبت( n+1/2 )افزایش پیدا می‌کند( n تعداد طبقات و 2 دیگر نیروهای جانبی چون زلزه و بـاد)کـه در احـداث ساختمانهای بلند مرتبه حایز اهمیت خیلی زیادی هستند و توجه جـدی به رفتار پیچیده این نوع ساختمانها در مقابل نیروهای افقی ضروری است و هر چه ارتفاع ساختمان بالاتر برود اهـمیت نـیروهای طـبیعی در محاسبات ساختمان نسبت به نیروهای دیگر افزایش می‌یابد.در ساختمان- های بـلند، نـیروی جانبی بر عکس نیروی قائم از نظر شدت و زمان بسیار متغیرند و با افزایش ارتفاع سریعا افزایش مـی‌یابند بـعنوان مـثال در صورت یکسان بودن سایر شرایط، لنگر واژگونی ایجاد شده بر اثر بـاد، در تـراز پایـه با نسبت مجذور ارتفاع و تغییر شکل جانبی با توان چهارم ارتفاع افزایش می‌یابد.
هـزینه اسـکلت در سـاختمانهای بلند معمولا به تناسب ارتفاع، 20 تا 30 درصد هزینه کل ساختمان را تشکیل می‌دهد.برای جـلوگیری از تـغییر شکل افقی ساختمان تحت تاثیر نیروهای جانبی، ساختمانهای بلند مرتبه
را با ایجاد بـاد بـندهائی در مـقابل باد و زلزله مقاوم می‌سازند که طراحی اقتصادی این بادبندها حداقل بر یک سوم هزینه اسـکلت سـاختمان- خواهد بود. 7
اضافه هزینه ناشی از تاسیسات
افزایش ارتفاع از چند جهت در هزینه‌های تاسیساتی تـاثیر دارد. اولا بـرای سـاختمانهایی که ارتفاع آنها از سطح گذر بیش از 15 متر و یا 5 طبقه باشد پیش‌بینی محل آسانسور و نصب آن ضـروری اسـت.ثانیا برای ساختمانهای بیش از 6 طبقه پیش‌بینی پله فرار الزامی است.ثالثا برای سـاختمانهایی کـه مـساحت کل زیر بنای آنها از 2000 متر مربع بیشتر باشد باید پست برق احداث شود.
مساحت زیـر بـنای اشـغال شده توسط چاه آسانسور و راه خروج اضطراری که موجب کاهش مساحت مـفید بـنا می‌شود از یک طرف و هزینه‌های مکانیکی و الکترونیکی و تاسیساتی از طرف دیگر موجب افزایش هزینه می‌شود. 8
افزایش هزینه نـاشی از سـختی کار در ارتفاع
کار در طبقات بالای طبقه همکف علاوه بر صعوبت کار و نـیاز بـه داربست و سایر لوازم اضافی به علت حمل مـصالح مـتضمن هـزینه اضافی است.این هزینه اضافی با فـرمول زیـر محاسبه می‌شود:
که در آن:
Q -اضافه بهای متوسط به منظور جبران صعوبت ناشی از کار در طـبقات بـالاتر از همکف بر حسب درصد اسـت کـه به کـلیه اقـلام کـار در تمام طبقات شامل زیر زمین، هـمکف و بـالاتر اجراء می‌شود تعلق می‌گیرد.
F1 -سطح زیر بنای طبقه اول
F2 -سطح زیر بنای طـبقه دوم
F3 -سـطح زیر بنای طبقه سوم Fn -سطح زیـر بنای طبقه n ام و
F -سطح کـل زیـر بنای ساختمان با احتساب تـمام طـبقات شامل زیر زمین و همکف.
تاثیر ارتفاع در نیروی انسانی
با توجه به مشکلاتی کـه در اجـرای ساختمانهای بلند وجود داردمتوسط هـزینه تـمام شـده ساختمانهای بلند(بـا تـوجه به ارقام حق الزحـمه مـربوط به تهیه نقشه‌ها...)تا 20 طبقه با ساختمان یک طبقه با همان زیر بنا 58 درصـد بـیشتر است که 18 درصد بخاطر افزایش هـزینه سـقف و ستون 7 درصـد بـخاطر مـقاوم سازی ساختمان در مقابل نـیروهای جانبی، 21 درصد به افزایش هزینه‌های تاسیساتی، 10 و 12 درصد به صعوبت اجرای کار در ارتفاع و نیروی انسانی مـربوط مـی‌شود.
با توجه به مشکلات عنوان شـده بـایستی سـیاستهای تـامین مـسکن در مناطق شهری را بـه سـه دسته تقسیم کرد:
1-سیاستهای تامین مسکن در شهرهای کوچک
با توجه به توزیع نامتناسب نظام شهری در ایـران، کـه شـهرهای کوچک علیرغم کثرت تعداد، فقط درصد کـمی از جـمعیت کـشور را در خـود جـای دادهـ‌اند و با توجه به اهمیت توزیع متعادل جمعیت، بایستی در برنامه‌های تولیدی و رفاهی، به شهرهای کوچک اولویت بیشتری داده شود تا بتواند سهم متناسبی از افزایش جمعیت شهر نشین را جذب کـنند.به برنامه‌های تامین مسکن این شهرها مخصوصا لازم است عنایتی بیشتری مبذول شود تا از یک جهت کیفیت سکونت در این جوامع ارتقاء یابد و از جهت دیگر
توسعه فعالیتهای خانه سازی بتواند سطح اشـتغال را در ایـن مناطق افزایش داده مالا فرصتهای شغلی جدید در صنایع وابسته به ساختمان بتواند در جذب جمعیت مهاجر موثر افتد.در برنامه‌های خانه سازی در شهرهای کوچک بایستی تاکید بر تکسازی و تولید بمنظور اسـتفاده شـخصی با اولویت استفاده از مصالح و امکانات بومی و شیوههای ساخت کاربر باشد.طبیعتا لازمه این امر تامین، اعتبارات مالی، مدیریت مسکن و ترویج الگوهای مناسب سـاخت و سـاز خواهد بود. 9
2-سیاستهای مسکن در شـهرهای مـتوسط اندام
برای کاهش مشکلات شهرهای بزرگ قهرا لازم است شهرهای کوچک و متوسط به نحوی تقویت شود که از نظر امکانات رفاهی و تاسیسات زیر- بنائی بتوانند کـارخانجات و صـنایع عمده را در خود جذب کـنند و بـه خودکفائی نسبی از نظر تولید مصالح و تجهیزات ساختمانی برسند.در سیاستهای خانه سازی در شهرهای متوسط اندام، علاوه بر ایجاد خانه‌های تک واحدی و تولید به منظور استفاده شخصی بایستی با اعمال سیاستهای عـرضه زمـین و خدمات، تعاونی‌های مسکن را توسعه داد و از روشهای کاربر و نیمه صنعتی در احداث واحدهای مسکونی استفاده کرد. 9
3-سیاستهای مسکن در شهرهای بزرگ
با توجه به حقیقی که در شهرهای بزرگ نظام عرضه و تقاضای مسکن، رابطه مـعقولی نـدارد و افزایش تـقاضا علاوه بر تقاضای ناشی از افزایش طبیعی جمعیت، عمدتا به جهت نیاز ناشی از مهاجرت و جابجائی جمعیت است بـه منظور کاهش فاصله عرضه و تقاضا و رفع کمبودهای موجود و همین طور کـاهش مـهاجرت بـه این شهرها برنامه‌های خانه‌سازی می‌باید با استفاد از روشهای نیمه صنعتی و صنعتی صورت بگیرد و علاوه بر تکسازی‌ها بـه صـورت انبوه، زمینه‌ها و امکانات لازم برای توسعه
شرکتهای خانه سازی فراهم شود.
در این شـهرها سـاختمانهای خـردگانی با ارتفاع حداکثر 3 تا 4 طبقه (شکل شماره 2)که تراکم خالص 340 نفر در هکتار را بدست می‌دهد قـابل توجیه است که فواصل بین ساختمانها و جبهه نسبتا کوتاه ساختمان قابل قبول‌تر از- سـاختمانهای خطی و ساختمانهای با فـضای بـاز است و در صورتیکه در ترکیب مناسبی با واحدهای مسکونی کاملا مستقل در مجموعه‌های مسکونی بکار گرفته شوند با شرایط طبقه متوسط ایران انطباق خوبی را خواهند داشت اما افزایش تعداد طبقات منجر به سر و صـدای بیش از حد تحمل، مشکلات نگهداری اشتراکی ساختمان و تنش‌های اجتماعی خواهد گردید. 10
مضافا با توجه به راهبرد جهانی سرپناه برای سال 2000 که مورد تصویب مجمع عمومی سازمان ملل متحد قرار گرفته اسـت و از رهـیافتی حکایت می‌کند که ساکنان شهری را قادر به تهیه سرپناه بنماید بنظر میرسد ساختمانهای خطی پر تراکم یک طبقه یا دو طبقه که در اصطلاح بنام بافت حصیری یا Mat Housing موسوم است و تراکم خالص آنـ بـدون منظور نمودن پارکینگ‌های اضافی به 210 نفر در هکتار میرسد و سطح سرانه زمین به مقدار قابل توجهی یعنی از 36 متر به 8/20 متر کاهش می‌یابد برای تامین مسکن گروههای کم درآمد شهری قـابل تـوصیه باشد(شکل شماره 3)
صنایع فلزی آریا تولید کننده حفاظ پنجره تهران جدید و مدرن و انواع حفاظ درب آکاردئونی تهران برای آپارتمان، مغازه و پارکینگ و حفاظ دیواری
با توجه به مباحث قبلی و محدودیت منابع مالی و انسانی دولتی استفاده از همه توانهای موجود در صحنه شهر از اهمیتی خاص برخوردار می‌شود بهترین شیوه برای رها ساختن ایـن نـیروها عـبارتست از اینکه دولتها سیاست خود را از تـدارک خـدمات بـه طور مستقیم به قادر ساختن دیگران-چه تولیدکنندگان رسمی و غیر رسمی و چه سازمانهای مبتنی بر جامعه محلی و غیر دولتی یا خـود سـاکنان شـهرها به فراهم آوردن این خدمات تغییر دهند تا راهـبردهای تـوانبخش در امر تدارک سرپناه و
شکل شماره(2)
شکل شماره(3)
تسهیلات زیر بنایی شهرها بیشترین بازده را حاصل کند.
مهمترین گام در افزایش مـشارکت بـخش خـصوصی توانا کردن مردم به ایجاد واحد مسکونی برای استفاده شـخصی با تدابیری چون، تامین زمین، تامین اعتبارات، اعمال سیاستهای مالیاتی مناسب و دادن کمکهای فنی و مشاوره‌ای خواهد بود.در کنار ایـن امـر بـا انجام اقداماتی که ذیلا اشاره می‌شود می‌توان از مشارکت مقاطعه کاران و سـازندگان بـخش خصوصی استفاده کرد:
1-ایجاد بانک تخصصی یا یک موسسه مالی-اعتباری برای تولید کنندگان کوچک و مـتوسط.
2-ایـجاد نـهادهائی برای کمکهای فنی، مشاوره‌ای و آموزش برای صاحبان صنایع کوچک.
3-معافیت‌های مالیاتی بـرای تـولید کـنندگان کوچک.
4-اهداء وامهای بلاعوض و قرض الحسنه برای طرحهای خلاق و نوآور.
5-جلوگیری از واردات مصالحی کـه امـکان تـولیدشان در داخل کشور فراهم است.
6-تشویق افراد و ایجاد تسهیلات جهت تاسیس موسسات تحقیقاتی به مـنظور پیـشبرد هر چه بهتر و بیشتر کارهای پژوهشی بر روی شرکتهای کوچک و متوسط. 12
لازم به ذکر اسـت کـه بـرخی از اقدامات فوق در حال حاضر به مرحله اجراء درآمده‌اند ولی احتیاج مبرم به ایجاد فضای مـناسبتر، رفـع مشکلات تسریع مراحل خدماتی، و افزایش کارایی بیش از پیش دارند.
فهرست منابع:
1-دکتر مـنصور فـلاکی-تـجارب مربوط به احداث شهرهای جدید، مجموعه مقالات سمینار شهرهای جدید مهرماه 1368 ص 55-47.
2- Ganesan, S.,""""Growth of Housing and Constration Sectors"""" Progress in planning Vo1.21 No 1 Pergmon Press Oxford 9791.
3-منوچهر وحیدی-تاثیر ارتـفاع در هـزینه احداث بنا-مجله آبادی سال دوم-شماره هفتم زمستان 1371 ص 65-60.
4-اداره کل مسکن و شهر سـازی اسـتان آذربـایجان شرقی
آماده سازی اراضی باغمیشه فاز سوم جلد اول مهندسین مشاور آرکولوگ دیماه 1366 ص 99-76
5- Drabkin, D,)7791( Lana policy and urban Growth, Pergmon Press, London U.K.
6-محمدرضا دلال پور-برنامه ریـزی مـسکن و حـاشیه نشینی جزوه درسی دانشگاه تبریز-دانشکده علوم انسانی و اجتماعی
7-اسکندریرمیان-هم‌آهنگی مـسکن و بـاف شهری از نقطه نظر هنری و نظم آنها مجله معماری و شهر سازی شماره 3 فروردین اردیبهشت سال 1368.
8-جفری هـلر-مـهار رشد ساختمانهای بلند-مترجم سیامک جولایی مجله آبادی-سال اول-شماره سوم زمـستان 1370 ص 110-104
9-وزارت مـسکن و شهر سازی-برنامه پنج ساله اول بخش مـسکن و شـهر سـازی
10-وزارت مسکن و شهر سازی-برنامه ریزی مسکن در پروژهـ‌های آمـاده- سازی زمین سال 1367 ص 41-18
11-محمد دانشور-جهت گیریهای نقش برنامه ریزان شهری در جهان سـوم گـزیده مسائل اقتصادی-اجتماعی شماره 114 و 113 ص 13-77-1373
12-دکـتر جـهانیار بامداد صـوفی-ویـژگیهای مـدیریتی شرکتهای کوچک و متوسط فصلنامه مطالعات مـدیریت شـماره 14 و 13 نشریه دانشکده حسابداری و مدیریت دانشگاه علامه طباطبائی ص 17-1 بهار و تابستان 1373.
